نظم چیست؟
به نام خدا
نظم چیست؟
در این متن به اختصار چند نکته در مورد مفهوم واژه ی "نظم"، و شرایط اطلاق آن را بر ماهیات واقع در جهان خارج متذکر شده ام. این نکات اگرچه به خودیِ خود ممکن است غیرکاربردی به نظر برسند، نتایج چشم گیری در مباحث دیگر فلسفی و یا کلامی دارند که به نحوی با این مفهوم در ارتباط هستند. به عنوان نتیجه، نشان داده شده است که، برخلاف نظر رایج، مفهوم نظم مفهومی روشن و واضح نیست.
مفهومِ نظم از جمله مفاهیمی است که در زمینه ی مباحث فلسفی و الهیاتی بسیار به کار می رود. به یک معنی واژه ی "نظم" در مقابل واژه ی "نثر" به کار می رود و اشاره به متونی دارد که، بر خلاف متون منثور، موزون هستند. معنی اخیر این واژه در زمینه ی ادبیات به کار می رود و متفاوت از معنایی است که در فلسفه از آن مستفاد می شود. در کاربرد متداول، به مجموعه ای از امور یا ماهیات که به نسبتی مشخص، به گونه ای با یکدیگر ارتباط دارند که مشترکاً منجر به ایجاد نتیجه ای می شوند، مفهوم "منظم" اطلاق می شود. بر این اساس، مشخص می شود که "نظم" نه به عنوان اسم، بلکه به عنوان محمول، و در قالب "... نظم دارد" یا " ... منظم است" به کار می رود. آنچه در منابع مختلف آمده است نیز گفته اخیر را تایید می کند. برای مثال گفته شده است: "نظم معنای روشنی دارد و در مقابل هرج و مرج قرار می گیرد و در لغت به معناى گردآوردن، پیوست نمودن و مقارنت دادن بین اشیاى گوناگون است"[1]. همچنین به نقل از آیة اللَّه سبحانى گفته شده است: "نظم عبارت است از نوعى پیوند و همکارى بین اجزاى یک مجموعه در راستاى تحقق هدفى معین، به گونه اى که هر جزئى از اجزاء مکمل دیگرى بوده و فقدان هر جزء موجب مى شود که مجموعه اثر مطلوب و هدف مورد نظر را فاقد باشد"[2]. هیچکدام از این موارد، معادل یا معنایی برای واژه ی "نظم" محسوب نمی شوند. به نظر می رسد مفهومِ واژه ی "نظم" از مجموعه مصادیقِ محمولِ "منظم بودن" یا "نظم داشتن" انتزاع شده است و مابه ازای خارجی ندارد. اگر بخواهیم این واژه را به نحوی تعریف کنیم برای مثال می توان گفت: نظم، یک ویژگی و یا خاصیتی است که در همه ی مجموعه های منظم وجود دارد. البته روشن است که تعریف اخیر، تعریفی دوری، و در نتیجه، غیرقابل قبول است. هر تعریف مشابه دیگری برای نظم، به معنای اخیر، دوری خواهد بود و بنابراین "نظم" را نمی توان تعریف کرد[3].
در نتیجه باید پرسش به گونه ی دیگری مطرح گردد. فرض کنیم پرسش این است: چه وقت محمولِ "منظم است" به درستی بر چیزی حمل می شود؟ و یا شرایط لازم و کافی برای کاربرد این مفهوم چیست؟. به عنوان اولین شرط می توان بیان کرد که این مفهوم همواره بر مجموعه ی چند ماهیت حمل می شود. به این معنی که نمی توان به یک عضو منفرد، مثلاً یک کتاب یا یک توپ فوتبال، به درستی مفهوم منظم بودن را حمل کرد و برای مثال گفت: "این کتاب منظم است[4]". نکته ی دیگر این است که منظم بودن یک مجموعه نسبت به چیزی بیرون از خودِ آن مجموعه سنجیده می شود. این چیزِ بیرون از خودِ مجموعه معمولاً، و نه همیشه، خروجیِ مجموعه است. مثلاً وقتی گفته می شود "این ساعت منظم کار می کند" منظور این است که خروجی آن که همان زمان است، با دقت خوبی درست است. در مواردی مثل اینکه گفته شود :"این اتاق منظم است" آن چیزِ بیرون از مجموعه، ایده ای است ذهنی که منظم بودن اتاق را نسبت به آن می سنجیم. نکته سوم این است که اطلاق "منظم بودن" به مجموعه ای هنگامی موجه است که هر جزءِ آن در نسبتی مشخص با حداقل یک جزء دیگر باشد. وجود جزئی که در مجموعه منفرد باشد، مجموعه را نامنظم نمی کند ولی جزئی از مجموعه ی منظم محسوب نمی شود. نکته ی چهارم اینکه نسبتِ میان اجزاء باید در راستای خروجیِ مجموعه، و یا بر اساس ایده ی پیشینیِ معطوف به آن باشد[5]. صرفِ ظاهرِ منظم یک مجموعه، نتیجه نمی دهد که آن مجموعه منظم است. اگر بخواهیم مجموعه ای را به درستی منظم بخوانیم، شرایط چهارگانه ی اخیر، همگی از جمله شرایط لازم هستند ولی کفایتشان همچنان مشخص نیست.
[1] به نقل از سایت پرسمان، http://www.porseman.org/q/show.aspx?id=128487
الزبیدى، تاج العروس، ج 17، صص 689-690، بیروت، دارالفکر، 1414 ق؛ نیز: ابن عباد، الصاحب، المحیط فى اللغة، ج 10، ص 35-36، بیروت: عالم الکتب، الطبعة الاولى، 1414 ق؛ همچنین واژه نامه های دهخدا و معین نیز به چنین امری اشاره دارند. برای مثال در واژه نامه ی معین واژه ی "نظم" اینچنین معنی شده است: (نَ) [ ع . ] 1 - (مص م .) آراستن ، ترتیب دادن . 2 - به رشته کشیدن مروارید. 3 - (اِ.) کلام موزون و با قافیه .
[2] به نقل از سایت پرسمان، http://www.porseman.org/q/show.aspx?id=128487
سبحانی، جعفر، مدخل مسائل جدید در علم کلام، ص 73 (ترجمه)؛ تعریف اخیر از نظم یا مجموعه ی منظم دارای اشکال است. اینطور نیست که فقدان یک عضو از مجموعه ای منظم لزوماً منجر به اختلال در عملکرد آن شود.
[3] ممکن است تصور شود که در تعریفِ همه ی اسامی کلی این اشکال وجود دارد. درواقع چنین نیست. برای مثال درست است که در تعریف واژه "اسب" ناچاریم به مصادیق اسب نظر داشته باشیم، ولی در مورد هر یک از مصادیق اسب به درستی می توان گفت: "این یک اسب است"؛ معنای عبارت اخیر این می شود که ماهیتِ مورد اشاره مصداقی برای مفهوم اسب است. وبنابراین بر اساس تعریف به اشاره می توان بدون ایجاد دور محتوایی برای مفهوم در نظر گرفت. درحالی که عبارت "این نظم است" بی معناست و نمی توان گفت یک مجموعه ی منظم مصداقی از مفهوم نظم است.
[4] منظور این است که کتاب بماهو کتاب منظم نیست. ولی، برای مثال، می توان به درستی گفت: "صفحه آرایی کتاب منظم است" یا "نحوه ی فصل بندیِ آن منظم است".
[5] منظور این است که مثلاً هنگامی که به درستی گفته می شود "یک تیم فوتبال منظم است" نسبت های میان افراد در راستای رسیدن به خروجیِ آن، که برای مثال بردن در بازی است، و یا بر اساس ایده ی ذهنیِ معطوف به آن، که مثلاً قرار گرفتن در موقعیت های مناسب و بر اساس برنامه بازی کردن است، باید سنجیده شود. برای مثال در این حالت نسبت خویشاوندی یا دوستی میان بازیکنان ارتباطی با منظم بودن آن تیم ندارد.
بها