صبر چیست؟

به نام خدا

"صبر" چیست؟

صبر از جمله ویژگی ­هایی است که در حوزه ی اخلاق مطرح می شود. هنگامی که شخصی در مواجهه با مسائل مختلف زندگی به گونه ای رفتار می کند که می توان او را دارای خصلتی به نام "صبر" دانست، صفت "صبور" به درستی این ویژگیِ او را توصیف می کند. حال سوال این است که این ویژگی دقیقاً بیانگر چه مشخصه ای در فرد است؟ در نوشته حاضر قصد دارم نکاتی را در مورد این مفهوم بیان کنم تا معنای آن روشن تر و مشخص تر گردد.

هنگامی که این سوال مطرح می شود که "صبر چیست؟" شاید در اولین گام در جستجوی چیزی باشیم که بتوان آن را به عنوان مرجع واژه ی "صبر" معرفی کرد؛ ولی چنین چیزی وجود ندارد. "صبر" نام یک مفهوم کلی است که علی الاصول می تواند مصادیق مختلف داشته باشد؛ به این معنی که در مورد نحوه ی رفتار اشخاص متفاوتی به درستی به کار رود. بنابراین مناسب تر است که پرسیده شد "وجود چه ویژگی هایی در رفتار یک شخص منجر می شود به این که بتوان به درستی این مفهوم را در مورد او به کار برد؟". برای پاسخ به پرسش اخیر باید موقعیت هایی را بررسی کنیم که در آن رفتار فرد دارای مشخصه ها و ویژگی هایی است که در مجموع می توان گفت "او صبر دارد".

مفهوم "صبر" در کاربرد متداول، حداقل به ظاهر، کارکردی سلبی دارد. برای مثال اگر شخصی قصد داشته باشد فعل مشخصی را انجام دهد و به او گفته شود: "لطفاً صبر کنید!"، منظور این است که از انجام آن فعل خودداری کنید. از طرفی وقتی شخص اصلاً  قصد انجام کاری را نداشته باشد، بی معناست که از او خواسته شود صبر کند. با این تفسیر، خودِ "صبر کردن" فعل مستقلی نیست. اگر بیان اخیر را بپذیریم، پرسش از چیستیِ "صبر" دیگر چندان معنادار نیست. با این حال این تبیین حاوی اشکالاتی است که با درک متعارف ما سازگار نیست. اولین مشکلی که در این تبیین وجود دارد مبتنی بر شهودی است که در مورد این مفهوم وجود دارد. ما شهوداً صبر کردن را نوعی فعل می دانیم. اگر "صبر کردن" صرفاً سلب انجام افعال مختلف است، کافی است در مورد هر فعلی گفته شود: "این فعل را انجام ندهید" و واضح است که انجام ندادن فعلی خودش یک فعل نیست. ولی هنگامی که شخصی صبر می کند به نظر می رسد واقعا در حال انجام کاری است. البته ممکن است گفته شود که درست است این گونه به نظر می رسد ولی در واقع هنگامی که شخصی صبر می کند، فعلی انجام نمی دهد. در انتهای بحث این مسئله روشن می شود. مسئله دیگری که وجود دارد این است که چنین تبیینی نمی تواند همه موارد کاربرد مفهوم "صبر" را توجیه کند. فرض کنید شخصی برای انجام کاری اصلاً توانایی ندارد و بنابراین علی الاصول نمی تواند فعل مورد نظر را انجام دهد. اگر صبرکردن صرفاً انجام ندادن فعلی باشد، مشخص نیست که به چه معنایی می توان فرد نامبرده را به صبر توصیه کرد. از سوی دیگر، اگر به متون دینی نیز مراجعه کنیم، "صبر" همواره مورد تمجید واقع شده است و چندان موجه نیست که سلب انجام فعلی، به خودیِ خود، مورد ستایش قرار گیرد و دارای بار ارزشی مثبت باشد زیرا ممکن است سلب انجام فعل به دلیل امری نکوهیده باشد.

برای حل و توضیح موارد یاد شده لازم است دو کاربرد متفاوت مفهوم "صبر" را از یکدیگر متمایز کنیم. یکی کاربردی است که در محاورات روزمره مورد استفاده قرار می گیرد؛ که در این موارد می توان کارکرد این مفهوم را صرفاً سلب انجام فعل در نظر گرفت. و دیگری کاربرد آن در حوزه ی اخلاق و مباحث دینی است که خودش به عنوان یک فعل مطرح است. اگر معنای اول از "صبر کردن" را با کاربرد تخصصی آن خلط کنیم و آن را در زمینه ای نامناسب به کار ببریم دچار مشکلاتی از قبیل آنچه بیان شد می شویم. در ادامه با تاکید بر این کاربرد تخصصی مفهوم "صبر" برخی از ویژگی های مهم آن ذکر شده است.

با مراجعه به قرآن کریم مشخص می شود که دو واژه ی "صبر" و "توکل" بارها در کنار، و در ادامه ی یکدیگر آورده شده اند. برای مثال در آیه 59 سوره عنکبوت(و همچنین آیه 42 سوره نحل) در مورد مؤمنین بیان شده است که : ((الذین صبروا و علی ربّهم یتوکّلون)). به نظر می رسد که جنس توکل و صبر یکسان است؛ با این تفاوت که صبر در برابرِ، و معطوف به، موقعیت فعلی شخص است، در حالی که توکل به آینده، و عبور از موقعیت فعلی نظر دارد. در این حالت "صبر" مبتنی است بر شناخت عمیقِ او نسبت به جهان و درک موقعیتی که در جهان هستی دارد. در این حالت هنگامی که گفته می شود شخصی در برابر مشکلات صبور است به این معنی است که او به گونه ای رفتار می کند که با درک او نسبت به جایگاه مشکلات و وقایع زندگی روزمره سازگاری دارد و اصولاً برآمده از همان جهان بینیِ اوست. نفسِ او به شرایطی رسیده است که دچار حالات اضطراب و پریشانی، و  در نتیجه ی آن تصمیم های نامعقول و سطحی نمی شود. بنابراین توصیه به صبر در برابر مشکلات در واقع یادآوری جایگاه انسان در نظام هستی و توصیه به رفتاری است که با این جایگاه سازگاری دارد.

حضرت علی علیه السلام نیز بارها در نهج البلاغه به بیان ارزش صبر و ویژگی های آن پرداخته اند. برای مثال در حکمت 31  می فرمایند:"... ایمان بر چهار استوانه استوار است: بر صبر و یقین و دادگری و جهاد. و صبر خود بر چهار نوع است: اشتیاق و هراس و پارسایی و انتظار؛ پس هر که مشتاق بهشت باشد خود را از خواهش های حیوانی پاک سازد و هر که از آتش دوزخ هراس داشته باشد از کارهای حرام دوری کند و هر که در دنیا پارسا باشد گزندهایی را که می رسد کوچک شمارد و هر که منتظر مرگ باشد به سوی کارهای نیک بشتابد...". مشخص است که در این متن نیز صبر مبتنی است بر درک و شناخت خاصی که مبتنی بر آموزه های دینی است. بنابراین "صبر" نه سلب انجام فعل، بلکه خود فعلی است که مبتنی بر جهان بینی خاص دینی است. ارزش صبر کردن به واسطه ی همین درک عمیق از اوضاع جهان و جایگاه انسان در آن مشخص می شود. این درک و بینش به گونه ای است که با رفتارهایی که ناشی از اضطراب و پریشانی باشد سازگار نباشد و به همین دلیل گفته می شود شخصی که صبر دارد بسیاری از افعال را انجام نمی دهد؛ ولی از این مسئله نتیجه نمی شود که صبر کردن صرفاً سلب انجام فعل است.