منطق چیست؟ (2)

به نام خدا

منطق چیست؟

بخش دوم

در بخش اول مقاله­ ی حاضر و به عنوان مقدمه­ ی ورود در بحث دو نکته­ ی مهم بیان شد. نکته­ ی اول این­که فرآیند تفکر، فرایندی ذهنی است که در آن بر اساس گزاره­ هایی معلوم و با استفاده از قواعد معتبر استنتاجِ منطقی به کشف مجهولات پرداخته می­ شود. نکته­ ی دیگر این­که منظور از "منطق" و قواعدِ آن، اَشکال و صورت­ هایی از استدلال است که فرای این­که از چه ماده­ ای تشکیل شده باشند معتبر هستند و بنابراین اعم است از منطق جدید و بخشی از منطق قدیم که تحت عنوان "مبحث حجت یا قیاس" شناخته می­ شود. همچنین بیان شد که موضوع این مقاله بررسی پاسخ­هایی است که به این پرسش داده شده است که "ماهیت قواعد و صورت­ های معتبر منطقی چیست؟" و این­که آیا "ماهیتِ این قوانین صرفاً اعتباری ذهنی و روان­شناسانه دارد، و یا قوانینی است که در عالم و جهان خارج از ما برقرار است؟". در ادامه و به منظور سادگیِ تقریر دیدگاه­های موجود در مورد ماهیت منطق، اصل تناقض به عنوان مبنای بحث مورد توجه قرار گرفته است. این اصل درواقع زیربنای تمامی سیستم ­های منطقی است و اثبات سایر اصول و قواعد منطقی با استفاده از این اصل انجام می­ شود. واضح است که این دیدگاه­ ها در مورد سایر اصول و قواعد معتبر منطقی نیز برقرار است.

رویکرد قدما به ماهیت منطق

بنابر نظر منطق­دانان قدیم و جدید، اصل تناقض مبنای تمامیِ دستگاه ­ها و سیستم­ های منطقی است. این اصل بیان می­ کند که "غیرممکن است در یک زمانِ مشخص یک گزاره هم صادق و هم کاذب باشد"؛ به بیان دیگر "غیر ممکن است دو حکم متناقض در مورد شیء واحد به­طور همزمان صادق باشند". ذهن بشر همواره در تلاش بوده است تا از وجود تناقض در میان باورهایش به دور باشد. وجود تناقض در مجموعه ­ای از باورها آن­ها را اصطلاحاً ناسازگار کرده، و ارزش معرفت­ شناختی را از آن مجموعه سلب می­ نماید. برخی قبول پیشینیِ این اصل را شرط وجود هر نوع اندیشه­ ای می­ دانند. به این معنا که تا چنین اصلی پذیرفته نشده باشد، نمی­ توان حکمی صادر کرد. برای مثال ممکن است کسی به اشتباه بپندارد که "باران می­بارد" ولی نمی­ تواند به­ طور همزمان هم فکر کند که "باران می­ بارد" و هم این­که "باران نمی ­بارد".

اصل تناقض یا محال­ بودن اجتماع نقیضین را به این دلیل اصل نامیده­ اند که اگرچه شهوداً صادق است، نمی­ توان آن را اثبات کرد. درواقع هر اثباتی در نهایت از این اصل استفاده می­ کند و برای اثبات خودش نیز ناچار هستیم از خودش استفاده کنیم. در نتیجه هر اثباتی برای اعتبار و صدق این اصل به نوعی مصادره به مطلوب، و غیر قابل قبول خواهد بود. با این حال به عنوان استدلالی تنبیهی می­ توان مشاهده نمود که فرض کذب اصل تناقض نتایجی در پی دارد که با درک و شهودِ متعارف هم­خوانی ندارد. قابل تصور نیست که این اصل در مورد چیزی برقرار نباشد و برای مثال شیء الف در همان حال که موجود است معدوم نیز باشد، و یا نام شخصی هم حمید باشد و هم نباشد. ارسطو در بحث برهان و حجت نشان می­ دهد که اعتبار تمامیِ ضروب منتِج در منطق وابسته به اعتبار اصل تناقض است. این مطلب در مورد تمامیِ سیستم­ های منطق جدید نیز برقرار است و می­ توان اصل تناقض را زیربنای تمامیِ سیستم­ های منطق جدید دانست. حال پرسش این است که آیا اعتبار این اصل تنها مربوط به ذهن ما انسان­ هاست و یا این­که نه تنها در ذهن، بلکه در جهانِ مستقل از اذهان انسان­ ها نیز برقرار است.

از نظر ارسطو، که واضع علم منطق است، اصل تناقض منحصر به قواعد منطقی و نحوه­ ی فعالیت ذهن نیست، بلکه اصلی است که به خودِ حقیقت مربوط می­ شود. به این معنی که اصل تناقض، جدای از این­که ذهن انسان بر اساس چه اصولی استنتاج نماید، در واقعیتِ وجود برقرار است. او قوانین منطق را همان قوانین وجود می­ داند. به این معنی که منطقِ ذهنی انسان، بر منطق جهانِ مستقل از او منطبق است. با این بیان می­ توان ادعا نمود که اصل تناقض نه تنها یک اصل منطقی، بلکه اصلی متافیزیکی است.

نتیجه­ ی چنین انطباقی این است که شناختی که بر اساس و به­ واسطه­ ی تفکر و عقل انسان حاصل می­ شود عینیت دارد. درست است که ذهن ما انسان­ ها نمی­ پذیرد یک گزاره در آنِ واحد هم صادق باشد و هم کاذب، ولی از این امر نتیجه نمی­ شود که اعتبار اصل تناقض صرفاً ذهنی است. آن­چه اعتبار این اصل را ایجاد می­کند خودِ واقعیت است. ممکن است به نظر برسد دلیلی هم برای این امر نداریم که اصول و قواعد منطقی در عالمِ وجود و جهان مستقل از ما نیز برقرار هستند. مشکلی که برای اثبات این مطلب با آن مواجه هستیم این است که ما همواره از دریچه­ ی ذهنمان به عالَم می­نگریم و در مورد آن فکر می­ کنیم. هیچ­گاه نمی­ توانیم از منظر سوم شخص و به عنوان ناظری خنثی به ذهن و جهان پیرامونِ خود نگاه کنیم و بررسی نماییم آیا مطابقی میان این­ دو وجود دارد یا خیر. با این حال می­ توان استدلالی برای اثبات این مطلب اقامه کرد. فرض کنید نشان داده­ ایم اصل تناقض در ذهن ما برقرار است ولی در عالم واقع برقرار نیست. از آن­جایی که اعتبار اصل تناقض مبنای هرگونه استدلال است و استدلال نیز عملی ذهنی است، نتیجه می­ شود هیچ­کدام از استدلال­های ذهنیِ ما ضرورتاً معتبر نیست. به این معنی که حتی با فرض صدق مقدمات نتیجه­ ی استدلال لزوماً صادق نیست و می­ تواند کاذب باشد. از آن­جا ­که استدلالی که بر اساس آن نشان داده­ ایم اصل تناقض تنها اعتباری ذهنی دارد نیز شامل این حکم می­ شود، نتیجه می­ شود آن استدلال لزوماً صادق نیست و می­ تواند کاذب باشد. بنابراین نتیجه­ ی قبول اعتبار صرفاً ذهنیِ اصل تناقض، ایجاد شک­ گرایی مطلق در تمامیِ جنبه­ های معرفتی است. شک­ گرایی مطلق جدای از این­ که بسیار غیر شهودی و غیرقابل قبول است، متضمن کذب خودش است. اگر به هیچ­ چیز نتوان معرفت داشت، به خودِ این­که "به هیچ چیز نمی­ توان معرفت داشت" نیز نمی­ توان معرفت داشت. چنین تبعاتی است که باعث می­ شود کمتر کسی قائل به اعتبار صرفاً ذهنیِ قوانین منطقی باشد.

منطق ارسطویی بیش از همه در میان فیلسوفان مسلمان مورد توجه قرار گرفته است. این منطق نه­ تنها در اقامه­ ی براهین و تدوین متون فلسفی به­ کار رفت، بلکه خود نیز، به عنوان موضوعی مستقل، مورد تحلیل و نقد قرار گرفت و توسعه پیدا کرد. از میان مهم­ترین این فیلسوفان و منطق­دانان می­ توان به فارابی، ابن­ سینا، بهمنیار، کاتبی قزوینی و ... اشاره کرد. تاجایی که نگارنده مطلع است در آثار این منطق­دانان مبحث مستقلی که به بررسی ماهیت اصول و قوانین منطقی بپردازد وجود ندارد. ولی از خلال آثار ایشان می­ توان استنتاج نمود که رویکردشان نسبت به قوانین منطقی همانند ارسطو رویکردی عینی است. واضح است که اگر از پیش و بر اساس دیدگاه­هایی فلسفی قائل به این مطلب نباشیم که قوانین منطقی دارای اعتباری عینی و خارجی هستند، اندیشیدن و تفلسف در مورد واقعیات و وضعیت امور در جهان ناموجه خواهد بود. برای مثال محقق سبزواری(رحمه­ا...) در خطبه­ ی کتاب "شرح منظومه" منطق را جزئی از حکمت می­ داند و از آن­جا که حکمت در مورد عالَم وجود است، نتیجه می­ شود که منطق نیز دارای عینیتی است که معرفت و وصول به واقعیت را ممکن می­ سازد. بنابراین می­ توان چنین بیان کرد که از نظر اکثر حکمای مسلمان نیز علم منطق، چه به عنوان علمی آلی به منظور استفاده در سایر علوم و چه به منظور علمی که خودِ آن مورد توجه است، دارای عینیتی مطابق با واقع است. همین عینیت و تطابق است که معرفت نسبت به جهان خارج را ممکن می­ سازد.

ادامه دارد...

(چاپ شده در روزنامه اصفهان زیبا مورخ 1/9/94)